Rzepka

Legendarna matka dynastii Piastów i żona założyciela tego rodu, Piasta Oracza. Tożsama z szeregiem mitologicznych postaci kobiecych o charakterze chtonicznym, patronujących magii, ziemi i urodzajowi. W wierzeniach jej związek z herosem lub bóstwem o cechach uranicznych pieczętuje prawowitość władzy i jej suwerenność. Związek Rzepki i Piasta zaświadcza również o zdolności dynastii do sprowadzania dobrobytu. Pozycja Rzepki jest przy tym, jak wskazują badacze współcześni, w pełni równorzędna Piastowi. Jej imię oznacza główną roślinę uprawną i obrzędową w czasach spisywania pierwszej wersji legendy. 

Żona Piasta

Obok legendarnego założyciela rodu, w legendzie o powstaniu dynastii Piastów, zawsze stoi jego żona, Rzepka. Historycy często odrzucają zainteresowanie tą postacią, próbując doszukać się w legendach dynastycznych pierwszych Piastów prawdziwych zdarzeń historycznych. Podejście to skutkowało częstym postrzeganiem Rzepki jako wymysłu kronikarza, którym nie warto się zajmować. Tymczasem podanie spisane przez Galla Anonima, jak wykazał profesor Jacek Banaszkiewicz, można potraktować jako mit początku opowiadający o powstaniu dynastii, mający z historią jedynie sens kulturowy. Mit ten zachowuje archetypy i kategorie myślenia, jakimi kierowali się wczesnośredniowieczni ludzie. Analizując w taki sposób legendy dynastyczne, uwidacznia się, że przodkowie plemiennych władców są postaciami magicznymi, mitycznymi, półboskimi. Bez wątpienia taką postacią jest również Rzepka.

"Dwaj Wędrowcy" - Zofia Stryjeńska

Legenda

Historię poznajemy oczami tajemniczych podróżników, którzy trafiają do Gniezna, gdzie poszukują gościny w grodzie księcia Popiela. Tak się składa, że książę urządza właśnie swoim synom uroczystość postrzyżynową. Goście nie zostają wpuszczeni do grodu. Pomoc oferuje im Piast Oracz i Rzepka, uboga chłopska rodzina, która również organizuje postrzyżyny dla swojego syna, jednak wiele skromniejsze. Wdzięczni goście okazują się mieć nadnaturalne zdolności i pomnażają piastową spiżarnię, zubożając tym samym spiżarnię Popiela. Przez to zdarzenie uroczystość z grodu przenosi się na podgrodzie, do chałupy rodziny chłopskiej. Wędrowcy przycinają włosy dziecku Rzepki i Piasta, nadając mu imię Siemowit i przepowiadając mu karierę polityczną w postaci objęcia tronu Polan.

Rola

Żona Oracza została pozornie umieszczona przez Galla Anonima w cieniu swojego męża, który będąc dawcą imienia dla dynastii Piastów, staje się centralną postacią legendy. Autor daje nam na jej temato wiele mniej informacji niż na temat Piasta. O Rzepce wiemy z pewnością, że podobnie jak jej mąż, stara się ugościć najlepiej jak może tajemniczych przybyszów. Nie da się jednak nie zauważyć, że w kluczowych momentach historii, autor opisuje Rzepkę i Piasta jako nierozłączną i jednomyślną parę. [1] Tajemniczy goście, po zaproszeniu przez Piasta i przybyciu do jego chałupy, zwracają się wspólnie do obu domowników: „Cieszcie się zaiste, iżeśmy przybyli, a może nasze przybycie przyniesie wam obfitość dobra wszelakiego, a z potomstwa zaszczyt i sławę”. Gall podkreśla, że równe zasługi w ugoszczeniu gości ma i Piast, i Rzepka. Również razem jako małżeństwo przeczuwają, że cuda rozmnożenia jedzenia na postrzyżynach ich syna są ważną i dobrą wróżbą dla ich dziecka. To wszystko znaczy, że pomimo ustawienia postaci w tle przez autora przekazu, Rzepka jest równie istotna dla przytoczonej legendy co jej mąż. [2]

Matki rodów

Pojawienie się w średniowiecznej legendzie dynastycznej żony założyciela rodu jako postaci mu równorzędnej nie jest niczym dziwnym. Oczywistym przecież jest fakt, że skoro mamy ojca rodu uosabiającego pewne wartości, musi się pojawić matka rodu, wprowadzająca do legendy własną symbolikę i znaczenia. Jest to schemat wspólny wielu indoeuropejskim legendom początku. Mimo iż Gall przedstawił legendę typowo patriarchalnie, skąpiąc informacji na temat bohaterki, możemy domniemywać podobieństw jej postaci z innymi legendarnymi lub mitycznymi żonami założycieli dynastii europejskich. Oto kilka najważniejszych postaci jakie możemy w tym kontekście przywołać. [3]

"Fontanna Gefion" w Kopenhadze - Anders Bundgaard II

Gefion

Pierwszy przykład takiej postaci pochodzi z Eddy. Ten zbiór sag zawiera legendę dynastyczną najstarszego rodu rządzącego Danią. Opowiada ona o powstaniu Zelandii. Bogini Gefion wyznaczyła granice swego państwa orząc ziemię pługiem, do którego zaprzęgła cztery olbrzymy zamienione w woły. Następnie rządziła krajem jakiś czas, dopóki nie pojawił się Skjoldr, założyciel i eponym wspomnianej dynastii, za którego wyszła za mąż. 

Z innego źródła, dowiadujemy się, że Loki wytknął Gefion skłonność do kosztowności i młodych chłopców. Odyn, usłyszawszy to, przestrzegł podstępnego Asa, by nie denerwował bogini, gdyż zna ona przyszłość równie dobrze co on sam. [3] Znaczy to, że Gefion była potężną wieszczką. Badacze sugerują również, że jest ona jednym z wcieleń Frei. [4]

Frygijczycy - Źródło

Gordias

Kolejna legenda pochodzi z terenów Frygii. Jej bohaterem jest Gordiusz, któremu podczas orki na pługu usiadł orzeł. Siedział tam, dopóki praca nie została zakończona. Oracz, zadziwiony tym faktem wyruszył do miasta, by znaleźć kogoś, kto będzie mógł wyjaśnić mu sens tego wydarzenia. Nie dociera jednak do celu swojej podróży. Po drodze spotyka nieprzedstawioną z imienia dziewczynę, która nabierała właśnie wodę ze studni. Dziewczę okazuje się wieszczką, która przepowiada, że przyjdzie mu rządzić królestwem i proponuje mu swoją rękę. W innym wariancie legendy wieszczka nakazuje Gordiuszowi wrócić na miejsce zdarzenia i złożyć tam ofiarę ku czci Zeusa. On proponuje jej towarzyszenie podczas ceremonii, a cała historia kończy się ich zaślubinami[5]. Przepowiednia oczywiście się sprawdza w innym czasie, gdyż Gordiusz jest również założycielem miasta Gordias (znanego głównie dzięki legendzie o węźle gordyjskim) oraz ojcem mitycznego Midasa. [6]

Krok z córkami - Josef Mathauser

Libusza

Wspomniana we wcześniejszym artykule legenda powstania dynastii Przemyślidów przez podobieństwa i bliskość kulturową również jest zestawiana z legendą początku Piastów. Po śmierci króla Kroka Czechami rządzą jego trzy mądre córki, księżniczki Kazia, Tetka i Libusza. Następnie lud prosi je, by wybrały nowego króla. Te naradzają się wspólnie i przepowiadają, kto powinien zostać władcą, o którego zabiega lud. Jednak to Libusza, najmłodsza i najbliższa ludowi siostra, ogłasza poddanym przepowiednię. Posłańcy, według przepowiedni, udają się na miejsce i odnajdują oracza, który zostaje władcą kraju, biorąc ślub z Libuszą. Kosmas, autor kroniki, w której ta legenda została pierwszy raz zapisana, świadomie porównuje trzy siostry do Medei, Circe i Sybilli, antycznych wróżek, tworząc niekanoniczną trójcę Eumenid. [7]

Irlandia

Na tle podań o Gordiuszu, Libuszy i Gefion, ciekawie prezentują się irlandzkie legendy dynastyczne. Pojawia się w nich kobieca postać uosabiająca Suwerenność Irlandii - Flaith Erenn. Jej osoba symbolizuje władzę nad ziemią i nad państwem. Również prezentowana jest jako piękna dziewczyna, o zdolnościach magicznych oraz wieszczych. Jest kobietą, która kapryśnie wybiera sobie kochanków, obdarzając swoimi wdziękami władców. [4] W legendach celtyckich z uosobieniem Irlandii zestawia się również trzy boskie siostry - Banbę, Fotlę, Eriu. [8] Na pierwszy plan szczególnie wysuwa się ta ostatnia, od której zielona wyspa bierze swoje imię. Nas interesują jednak precyzyjnie legendy o początkach dynastii, w których pojawia się motyw Suwerenności Irlandii.

"Harfa irlandii" - Thomas Buchanan Read

W podaniu o Niallu, legendarnym władcy Taru, pięciu braci wybrało się na polowanie mające rozstrzygnąć, który z nich będzie miał prawo do tronu. Błądzą, stając się coraz bardziej spragnieni. Bracia trafiają na okropną wiedźmę, strzegącą studni. Zastrzega ona, że otrzymają wodę, jeśli któryś z braci ją pocałuje. Najmłodszy Niall podejmuje się tego, wątpliwie przyjemnego, zadania. Podczas pocałunku okazuje się jednak, że starucha zamieniła się w piękną dziewczynę. Oświadcza mu, że zostanie jego żoną, oddaje władzę nad państwem i przepowiada 26 pokoleń jego potomków rządzących krajem. Ponadto nakazuje mu nie dawać braciom wody, dopóki nie uznają jego zwierzchności. [9]

Heros spotyka staruchę - Źródło

Podobny scenariusz przedstawia legenda o Lugaidzie Laigde, z tym że grupa braci ma złowić sokoła. Podczas łowów zaskakuje ich jednak śnieżyca. Bracia postanawiają, że najmłodszy z nich, czyli wspomniany protagonista, odłączy się, by odnaleźć jakieś schronienie. Lugaid trafia na domek starej wiedźmy, pełen jedzenia i picia. Gdy wraca tam z innymi, wiedźma proponuje im gościnę, pod warunkiem, że jeden z nich spędzi z nią noc. I, podobnie jak w poprzedniej legendzie, jedynym śmiałkiem okazuje się najmłodszy z braci. W alkowie Lugaid zauważa, że starucha zamieniła się w piękną dziewczynę. Oznajmia mu: „Ja jestem królewskość i ty otrzymasz suwerenną władzę nad Irlandią". [9] W innym wariancie legendy dodaje, że jest tą, u której śpią najwyżsi królowie Irlandii. [10][11]

W legendzie Baile in Scail, heros o imieniu Conn Stu Bitew, natrafia na kamień, który pod jego stopami zaczyna wrzeszczeć, niosąc krzyk aż po granice kraju. Od towarzyszących mu druidów dowiaduje się, że to Kamień Przeznaczenia i że każde kolejne jego krzyknięcie oznacza liczbę władców pochodzących z linii Conna. Druidzi nie zdradzają jednak imion i nazwisk potomków, zaznaczając, że Conn dowie się o tym z innego źródła. Bohaterów otacza gęsta mgła, w której odmętach się gubią. Trafiają tam na tajemniczego jeźdźca, który zaprasza ich do swojej chaty. Gospodynią jest młoda dziewczyna ze złotą koroną na głowie - Suwerenność Irlandii. Tajemniczy jeździec okazuje się być Lughiem, celtyckim bogiem słońca, który postanawia zdradzić Connowi listę jego potomków oraz władców Tary. Dziewczyna uosabiająca Irlandię częstuje go jedzeniem oraz piwem, po czym wszystko znika rozpływając się wraz z mgłą. Conn pozostaje sam z beczką piwa, czerpakiem i cisowymi palami, na których zapisano listę jego potomków. [12]

Jupiter i Junona - Annibale Carracci

Virgines

Jak wynika z wyżej podanych legend, mityczni założyciele królewskich rodów władzę nad swoją domeną otrzymują głównie dzięki łaskawości pięknych dziewcząt, mających zdolności widzenia przyszłości. [13] Profesor Georges Dumezil zauważył, że postacie związane z królewskim sacrum, pomagające władcy w jego przedsięwzięciach, często są dziewicami – uosobieniem sił witalnych i mocy. Kobiety te utożsamiają sobą również ziemię, którą władca ma za zadanie się opiekować. Ich konotacje z wodą oraz ziemią sugerują chtoniczny charakter postaci. [8] Ma to bezpośredni związek z symboliką urodzaju oraz motywem 'boskich zaślubin', czyli Hieros Gamos, który przedstawia zbliżenie się dwóch bóstw: nieba (bóstwa uranicznego) i ziemi (boginii chtonicznej). Kobiety te patronują też porządkowi społecznemu, dotrzymywaniu przysiąg i zawartych zobowiązań jak również urodzajowi i wegetacji. [14] Mariaż herosa z wieszczką, połączenie ich szczególnych zdolności, zakończone powstaniem dynastii, ma na celu ukonstytuowanie szczególnych predyspozycji władców do rządzenia ich krainą. [15]

Rzepka i Piast

Imię

Tą okrężną drogą wracamy do głównej bohaterki tego tekstu i jej męża. Podobieństwa między Rzepką i Piastem, a przytoczonymi wcześniej parami założycielskimi zaczynają się od tego, że Piast, podobnie jak inni tego typu bohaterowie, poprzez swoją rolniczą funkcję patronuje urodzajowi. [16] Jednak nasza wiedza na temat Rzepki ogranicza się jedynie do imienia oraz informacji, że gospodyni podziela gościnność męża. Jednak i to wystarczy do wysnucia pewnych wniosków. Imiona wielu bohaterów dynastycznych legend, którzy zawiadują domeną dobrobytu, posiada imiona oznaczające jadalną roślinę, będącą podstawowym składnikiem diety ludzi, w czasach, w których historie te były żywe. [17] Również imię legendarnej matki Piastów przedstawia sobą dokładnie to samo. Rzepa jest jedną z najstarszych jadalnych roślin w tej szerokości geograficznej. Na terenie słowiańszczyzny była również podstawowym daniem obrzędowym spożywanym w formie suszonej lub gotowanej. [18][19] 

W taki sposób można spojrzeć na Rzepkę jako na chtoniczną postać uosabiającą jedno z głównych źródeł wyżywienia wspólnoty. W tej perspektywie jej związek z Piastem Oraczem, czyli twórcą pożywienia i patronem dobrobytu, jest związkiem dwóch postaci odpowiadających za urodzaj, co ma oczywiście konstytuować nadnaturalne zdolności władców z linii Piasta do rządzenia krajem Polan.

________________________________
[1] Jacek Banaszkiewicz, Podanie o Piaście i Popielu, Warszawa 1986, s.60
[2] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.61
[3] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.62
[4] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.64
[5] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.62-63
[6] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.69
[7] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.71
[8] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.67
[9] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.65
[10] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.66
[11] E. J. Brill, The Sacral Kingship, Rzym 1955, s.658
[12] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.65-66
[13] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.63
[14] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.70
[15] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.72
[16] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.73
[17] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.77-78
[18] Witold Hensel, Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna, Warszawa 1956, s.84
[19] Marek Cetwiński i Marek Derwich, Herby, legendy, dawne mity, KAW, Wrocław 1987, s.200-201