Piast Oracz

Mityczny założyciel dynastii Piastów, rządzących Polską przez pierwsze kilkaset lat istnienia kraju. Mąż Rzepki, ojciec Siemowita. Piast jest oraczem, co stawia go w kręgu postaci odpowiedzialnych za urodzaj, mających w legendach dynastycznych za zadanie sankcjonować nadnaturalną zdolność dynastii do utrzymania i sprowadzania dobrobytu. Postać oracza jest związana z gromowym bóstwem nieba, które sprowadzając wiosenne burze, zapładnia ziemię. Chłop-oracz pojawia się również w roli założyciela rodu w polskich legendach herbowych. Badacze zauważają jego silny związek z postacią Popiela. Związek ten miałby przedstawiać relację w osi świata, w której Piast byłby władcą górnej części, a Popiel dolnej części osi.

O legendach dynastycznych

Polska jaką znamy, pojawiła się na kartach historii w 966 roku, wraz z informacją o piastowskim księciu Mieszku, który ochrzcił siebie i swój dwór, przyjmując chrześcijaństwo i wprowadzając swoją krainę w krąg kultury rzymskiej. Dotychczasowa tradycja plemienna musiała ustąpić pod wpływem zwyczajów, które niosła ze sobą nowa religia. Niewiele z tej tradycji zostało, jednak warto przyjrzeć się temu, co mamy, czyli legendom dynastycznym pierwszych Piastów, legendom heraldycznym oraz wierzeniom ludowym.

W historii ludzkości każdy szanujący się ród władców posiadał zbiór opowiadań o swoich przodkach, coś, co sankcjonowało ich władzę w oczach maluczkich, historie, które miały na celu pokazanie, że suweren rozporządzający ziemią, po której stąpa poddany, posiada swoje przywileje dzięki heroicznym czynom jego przodków, tajemniczym mocom czy po prostu z woli bóstw[1]. Wczesnośredniowieczne plemienne struktury społeczne zakładały wręcz, że książę plemienia jest potomkiem bogów[2]. W taki sposób docieramy do polskich baśni, które dziś co najwyżej opowiada się dzieciom. Historii o Piaście i Popielu, Kraku - założycielu Krakowa, Smoku wawelskim i Wandzie, która nie chciała Niemca. Podobnie jest legendami herbowymi opowiadającymi genezy szlacheckich rodzin, mających swe korzenie pośród wczesnośredniowiecznych możnowładców[3]. Wszystkie te opowieści mają w sobie ziarno dawnych przedchrześcijańskich mitów, oczywiście biorąc pod uwagę to, co piszą na ten temat współcześni mediewiści.

Źródło

Zacznijmy od samej legendy związanej z Piastem. Najwcześniejsza wersja jaką posiadamy to ta, którą spisał nieznany nam z imienia kronikarz, zwany Gallem. Historycy szacują, że kronika spisana została między rokiem 1112, a 1116, czyli w czasach, gdy nadwiślańskim krajem rządził Bolesław Krzywousty. Plemienna tradycja dynastyczna Piastów, choć przekazywana ustnie i poddawana przekształceniom, była najwyraźniej wciąż żywa, mimo stu pięćdziesięciu lat chrystianizacji elit władzy.

Legenda

Historię poznajemy oczami tajemniczych podróżników, którzy trafiają do Gniezna, gdzie poszukują gościny w grodzie księcia Popiela. Tak się składa, że książę urządza właśnie swoim synom uroczystość postrzyżynową. Goście nie zostają wpuszczeni do grodu. Pomoc oferuje im Piast oracz i Rzepka, uboga chłopska rodzina, która również organizuje postrzyżyny dla swojego syna, jednak wiele skromniejsze. Wdzięczni goście okazują się mieć nadnaturalne zdolności i pomnażają piastową spiżarnię, zubożając tym samym spiżarnię Popiela. Przez to zdarzenie uroczystość z grodu przenosi się na podgrodzie, do chałupy chłopskiej rodziny. Wędrowcy przycinają włosy dziecku Rzepki i Piasta nadając mu imię Siemowit i przepowiadając mu karierę polityczną w postaci objęcia tronu Polan.

Szkic koncepcyjny

Oracz

Tym mianem kronikarz przedstawia nam bohatera. Nie znaczy to jedynie, że Piast jest chłopem na usługach swego księcia. Jak zauważa prof. Jacek Banaszkiewicz, ma to na celu podkreślenie, że Piast, jako założyciel dynastii, jest również patronem urodzaju[4], przodkiem i żywicielem społeczności, której przyjdzie rządzić jego potomkom. Stawia to bohatera w szeregu z wieloma innymi postaciami rzemieślniczo-chłopskimi, którzy w swych legendach są założycielami miast, państw lub rodów[5].

Najbliższy kulturowo przykład podobnego bohatera można odnaleźć u naszego zachodniosłowiańskiego sąsiada. Również w czeskim micie założycielskim dynastii Przemyślidów postać oracza zajmuje szczególne miejsce. Legenda opowiada o niezamężnej księżnej Libuszy, córce Kroka, założycielce Pragi. Lud postanawia, że samotna księżniczka powinna znaleźć sobie męża. Libusza wraz dwoma siostrami przepowiadają, że przyszłego władcę Czech i tym samym jej męża, posłańcy odnajdą na polu w miejscowości Stadice nad rzeką Biliną. I rzeczywiście, posłańcy zastają tam oracza o imieniu Przemysł, właśnie orzącego pole i poganiającego swoje woły kijem. Patyk po zatknięciu w ziemię ożywa, wypuszczając gałęzie, a oracz przyjmuje w gościnę posłańców, karmiąc ich skąpym prowiantem, który ma ze sobą. Przemysł jedzie wraz z posłańcami do Libuszy, z którą potem zakłada dynastię[6]. Rolniczy wątek monarszy pojawia się również w tradycji intronizacyjnej władców Karyntii, w której tradycyjnym strojem koronacyjnym władcy był prosty lniany strój chłopa[7].

Szkic koncepcyjny

Etymologia

Postać Piasta jako patrona dobrobytu potwierdzają również badania etymologiczne. Przywołują one słowiańskie słowa mające wspólny z imieniem bohatera rdzeń pi-. Są to słowa takie jak "pišta" (cerk. słow.), "pišča" (ros.), czy wywodzące się od indoeuropejskiego *pitya - pożywienie. Pojawiają się również konstrukcje oparte na rdzeniu *pi-, np. piru, oznaczające ucztę czy piwo. Trzecią grupą są wyrażenia złożone z rdzenia *pa-. Najstarsza forma pisana imienia herosa to Pazt (Past), które znaczeniowo podobne jest do cerkiewnosłowiańskiego "pasti", staropolskiego "pastwić" (w sensie karmić, żywić) i "pastwa" (pokarm, paść, pasza). To samo pochodzenie słowa ma łacińskie "pascere", od którego utworzone zostało imię Pascentius, używane na terenie zromanizowanej Galii i Brytanii. Imię to występuje w genealogii władców Powys oraz władców centralnej Walii[8].

W Polsce imię Piast z pewnością skojarzy się najprędzej z piastą, częścią koła, która ściska oś[9]. Z kolei rusińskie słowo "piest" oznacza tłuczek do mielenia ziaren w moździerzu[10]. Jedno ze słowiańskich wierzeń przedstawia symboliczną mapę rzeczywistości w postaci właśnie tłuczka i moździerza[11] czy też kamiennych żaren. W tym wyobrażeniu tłuczek i górne żarno symbolizują niebo, a dolne żarno i moździerz ziemię. Istnieje założenie, według którego Piast jako ten 'tłuczek' miałby być władcą nieba, górnej części osi, a Popiel, jako jego przeciwność, władcą podziemi, dolnej części osi[12].

Rzepka i Piast

Szkic koncepcyjny

Gromowładca

Powyższe założenie dotyczące piastowej osi świata może dziwić, jednak faktem jest, że w rolniczych kulturach indoeuropejskich symbolika związana z uprawą ziemi ma charakter gromowy. Podkreśla ten fakt druga wersja tego założenia, według której wspomniany moździerz i dolne żarno symbolizujące ziemię nie odpowiada postaci Popiela, lecz żonie oracza-Rzepce[13]. Ma to bezpośredni związek z dawnym wierzeniem w to, że pierwsza wiosenna burza symbolizuje akt miłosny bóstwa nieba z bóstwem ziemi, otwierając okres wegetacji. O tej relacji opowiadało również wiosenne święto urodzaju zwane Stadem, podczas którego wybierano w konkurach młodzieńca oraz dziewczynę odgrywających rolę bóstwa burzy i bogini ziemi. W takim układzie nie wydaje się niczym dziwnym, że w domu Rzepki i Piasta zawartość spiżarni magicznie się mnoży. Oracz w kulturze europejskiej wraz ze swymi atrybutami: lemieszem, wołami, radłem i patykiem do poganiania wołów, przedstawia właśnie dawne wyobrażenie gromowładnego bóstwa[14]. Na tle tego wszystkiego ciekawie prezentuje się powiedzenie: "Kto sieje wiatr, ten zbiera burzę". Chrześcijaństwo podbijające rząd dusz, musiało się zająć tak silnym wierzeniem w rolniczych społecznościach. W wyniku inkulturacji archetyp mitycznego rolnika podmieniono nawet na postać św. Izydora Oracza, którego hagiografia i atrybuty niewiele różnią się od symboliki innych mitycznych rolników odpowiadających za dobrobyt.

Herb Larysza

Herby szlacheckie

Postać Piasta pojawia się również w legendach herbowych. Jedna ze wzmianek na temat herbu Kroje (w polu czerwonym trzy kroje w rosochę) mówi, że nadał go on swojemu potomstwu[15]. Z kolei inne podanie mówi, że herb Larysza (w polu czerwonym dwa lemiesze srebrne) miał zostać nadany rodzinie jego matki[16]. Jednak najpopularniejszą wersją legendy herbowej Laryszy jest historia o księciu Bolesławie Śmiałym, który wyruszył na wojnę przeciwko czeskiemu władcy Wratysławowi. Bolesław wraz z wojskiem napotyka chłopa o imieniu Larysz, niosącego właśnie do kowala dwa lemiesze. Zapytany o drogę, oferuje się przeprowadzić wojska Śmiałego bezpiecznie przez las, za którym obozowały wojska Czechów. Chłop nocą zakrada się do czeskiego obozu i kradnie konie przeciwnikowi, który zaskoczony atakiem Bolesława, sromotnie przegrywa. Za pomoc w walce Larysz otrzymuje szlachectwo oraz herb[17]. Badacze sugerują, że Larysz i Piast są tożsamymi sobie bohaterami[18].

Herb Kroje

Gwiazdy

Siła archetypu rolniczego ma również odzwierciedlenie w gwiazdach. Gwiazdozbiór Oriona w ludowych wierzeniach słowiańskich ma wiele wspólnego z symboliką rolniczego patrona urodzaju. Gwiazdozbiór ten zwany był przez naszych chłopskich przodków Kosiarzami lub Kosami (trzema, jak trzy gwiazdy w Pasie Oriona). Z kolei w wierzeniach chłopów bułgarskich nazywany był „rdlo”, „ralica”, „rolnica”, co oznacza po prostu radło. Odnosi się to wszystko do wierzenia, wedle którego niebo było wielkim polem uprawnym, a gwiazdy i konstelacje znajdujące się na nim, postaciami lub przedmiotami, które na tym niebiańskim polu pracowały[19]. Co ciekawe, legenda związana z gwiazdozbiorem Oriona na terenie Polski opowiada o czasach po niewymienionej z nazwy wojnie, gdy panował wielki głód. Św. Izydor Oracz, wraz ze swymi dwoma pomocnikami, stanął do pracy na polu z kosami, by zebrać nieskoszone zboże i zatrzymać okres głodu. W legendzie święty wraz z pomocnikami posilają się chlebem otrzymanym od aniołów i za swój trud zostają przeniesieni przez Boga na nieboskłon. Legenda mówi też o tym, że pług i brona świętego razem z trzema kosiarzami zostały przeniesione na niebo[20]. W ludowych wierzeniach utożsamiano z nimi gwiazdozbiór zwany Mieczem Oriona[21]. Zniknięcie z nieba gwiazdozbioru Oriona (około 23 kwietnia) zwiastuje początek sezonu pracy na polu, a jego pojawienie się ( około 30 listopada), koniec tego czasu.

Podsumowanie

Choć powyższa legenda o gwiazdozbiorze Kosiarzy i świętym Izydorze nie ma bezpośredniego związku z postacią Piasta, pokazuje siłę archetypu oracza na terenie słowiańszczyzny. Archetyp ten przedstawia nam rolnika, stwórcę pożywienia, czyli patrona dobrobytu i urodzaju, a przy okazji władcę nieba i gromowładne bóstwo. Bez wątpienia jest to centralna postać w wierzeniach dawnych Słowian, a z pewnością Słowian zachodnich. Takim bohaterem jest właśnie Piast, który wraz ze swą żoną są głównymi bohaterami legendy o początkach państwa polskiego.

________________________________

[1] Jacek Banaszkiewicz, Podanie o Piaście i Popielu, Warszawa 1986 s.12
[2] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.32

[3] Marek Cetwiński i Marek Derwich, Herby, legendy, dawne mity, KAW, Wrocław 1987, s.10

[4] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.32

[5] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.34

[6] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.42

[7] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s. 55; Cetwiński i Derwich „Herby...” s.193-194

[8] Jacek Banaszkiewicz, Podanie... s.83

[9] Aleksander Bruckner, Słownik etymologiczny języka polskiego, s.405

[10] j.w.

[11] Cetwiński i Derwich, Herby... s. 27

[12] CiD s. 51

[13] CiD s. 201

[14] CiD s. 199

[15] CiD s. 234

[16] CiD s. 14

[17] j.w.

[18] j.w.

[19] Bartmiński Jerzy, Słownik Stereotypów i Symboli Ludowych, t. I, Lublin 1996 s. 242

[20] Bartmiński Jerzy, Słownik... s. 244

[21] Bartmiński Jerzy, Słownik... s. 205